Kadınların Denizlerdeki Tarihi

Denizcilik tarihinden söz edecek olursak, karasal yaşamın bir yansıması şeklinde toplumsalyönetimlerin uygulamaları ve yansımalarını görmekteyiz.

Kadın denizcilerin tarihi de zaman ve mekandaki toplumsal yaşamının benzeri bir süreçgeçirdiğini gösteren anlam ve içerikle yazılmıştır. Konuya ilişkin mevcut tarihsel kaynaklardaantik çağlara ve dünyadaki farklı toplumlardaki denizci kadınlara ilişkin bilgiler sınırlıdır.

Günümüzde arkeolojik bilgilerin ve toplumlararası yaşam ilişkilerinin artması ile etki ve gücünüyitiren farklı toplumsal inanışlardan dönüşerek gelen denizcilere özgü çeşitli batıl inanışlarmevcuttur.

Bazı toplumlardaki bu inanışlardan birine göre; kadınlar gemide kötü şans getirir ve onların varlığı bile talihsizliğe yol açar inancıdır. Bu inanışın diğer batıl inanış ‘’gemiye isim koyma ritüeli’’ ile bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Eski çağlarda gemiye isim koyma töreninde tanrılara bakire bir kız kurban edilir ve bakire kızın ruhunun teknede beden bulduğuna inanılırmış. Böylece tekneye kadın binerse, ruhu dişi olan tekne, diğer dişiyi kıskanır ve huysuz davranmaya başlar inancı erkek ağırlıklı denizciler arasında yaygınlaşmıştır.

Günümüzde farklı toplumlarda çeşitli düzeylerde azalarak devam eden inanış ve yasal uygulamaların etkisiyle kadınlar birçok mesleğe ulaşmakta olduğu gibi denizcilik mesleğini yapmakta birçok toplumsal engelle karşılaşmaktadır. Tarih kitaplarında çok tanrılı dinler döneminin sonlarına doğru kadın filozof ve matematikçilerin adları tarih sayfalarında buharlaşmıştır.

Örneğin; Helen mitolojisinde Kirke hariç, Mezopotamya mitolojisindeki tanrıçalar hakimiyetinin, tanrıların hakimiyetine ve tanrılar arası savaşların olduğu mitolojiye dönüşmüş halidir diyebiliriz. Anadolu mitolojisi ise adeta iki mitolojinin birleşimi sonucu tanrı ve tanrıçaların birlikte denge içerisinde hüküm sürdüğü mitolojilere karşılık gelmektedir. Günümüz yazarlarından bazıları Helen tanrılarının bir çeşit hareminde yetişen Kirke’nin feminist olduğunu varsaymaktadır. Oysa Kirke tanrılara ve onların hükmü altındaki tanrıçalara kendi aralarındaki ve insanlara uyguladıkları adaletsizliklere karşı çıkmıştır. Mitolojiler, aynı zamanda o dönemin toplumsal ilişkilerini yansıtmaktadır. Söz konusu batıl inanç; Anadolu kıyılarında birlikte kıyı balıkçılığı yapan karı kocayı etkilememektedir. Günümüzde de sayıları oldukça fazladır. Kocası ölen kadın tek başına veya çocuklarıyla beraber balıkçılığa devam etmektedir.

Denizciliğin bilinen tarihi içerisinde farklı toplumlarda çeşitli nedenlerle denizlere açılan cesur kadınlar her zaman var olmuştur. Nedenleri geçim olsun, ülkelerini koruma, aşk veya intikam  olsun. Var olmaya devam edeceklerdir.

Bilinen ve denizcilik tarihi içerisinde öne çıkan denizci kadınlardan söz edecek olursak, ilk sırada kadın denizci kahraman yarı efsane yarı gerçek Vikingli Lagertha’dır.

Sizler için tarih sırasıyla bilinen ve belli bir toplumsal tanışmışlığa ulaşmış farklı ülkelerden farklı gerekçelerle denizci olmuş kadınlardan örnekler vereceğiz.

Koruma, güç ve cesareti simgeleyen Viking kalkanı olan Lagertha, günümüzdeki Norveç’de MS 9. yüzyılda deniz savaşçısı ve lideri olmuştur. Onun hakkındaki bilgilere Danimarkalı tarihçi, yazar ve 12. yüzyılda kral danışmanı olan Saxo Grammaticus‘ın yazdığı Gesta Danorum adlı eserin dokuzuncu kitabında ulaşılmıştır. Kitapta, Viking Kralı Ragnar Lothbrok’un ilk karısı olduğu yazmaktadır. Bazı tarihçiler ise  Kral Ragnar gibi Lagertha’yı da deniz savaş lideri efsanebir kadın olarak tanımlamaktadır. Kral Ragnar daha sonra Thora ile evlenmesine rağmenzorluklarla karşılaştığında Lagertha’dan yardım istemiştir. Anlatıya göre “Kendisini terk eden” adama komutasındaki 120 gemi ile destek vermiş ve savaşta belirleyici bir rol oynamıştır. Savaşta Lagertha’nın komutasındaki gemiler, düşmanı arkadan çevirerek şaşkınlığa ve paniğe neden olarak Ragnar’ın zafere ulaşmasını sağlamıştır.

‘’Britanya Aslanı’’ olarak da bilinen Fransız aristokrat bir kadındır. Kocası Fransız kralı tarafından ihanet iddiasıyla idam edilince kocasının intikamını almak için korsan olmuştur.. Mülkünü satarak anlaştığı korsanlarla üç savaş gemisi (siyah boyalı ve kırmızı yelkenli) satın almış ve donatmıştır. Bu gemilerle İngiliz Kanalı’ndaki Fransız ticaret gemilerine intikam amacıyla saldırmıştır. Saldırıp yağmaladığı ele geçirdiği gemilerde krala mesaj iletmek üzere canlı bir tanık bırakmıştır. Daha sonra İngiltere Kralı III. Edward’ın askeri temsilcisi Walter Bentley ile evlenmiştir. Savaşta her iki ulus tükendiğinde ve savaşın durma noktasına geldiği1357 yılında Jeanne ve Walter’a tazminat olarak La Roche-Moisan baronluğu verilmiştir.

“Özgür ve bağımsız asil hanımefendi” anlamına gelen Sayyida al Hurra, İspanya ve Portekiz’e karşı korsan faaliyetleriyle tanınan kuzey Fas’taki Tetuan’ın kraliçesidir. Endülüs soylularının önde gelen Müslüman ailesinden gelmektedir. Granada’nın Ferdinand ve Kastilyalı Isabella tarafından fethinden sonra Fas’a kaçmak zorunda kalmıştır. Al-Hurra bu durumu affedilmez bir aşağılama olarak değerlendirmiş ve Batı’da Barbaros olarak bilinen Cezayir valisi ve korsan Oruç Reis ile ittifak kurmuştur. Barbarossa doğu Akdeniz’i kontrol ederken, Al-Hurra batı Akdeniz’e hükmetmiştir.

4. Leydi Mary Killigrew (1525-1587)

Mary Wolverston veya Lady Killigrew korsan olan Lord Wolverston’ın kızıdır ve daha sonra Koramiral olarak atanmış korsan Sir Killigrew ile evlenmiştir. Kraliçe I. Elizabeth dönemindekocasının korsan faaliyetlerini destekleyen Mary, Arwenack Kalesi’nde ganimetlerle adete bir saray yaratmış, kaçakçılarla özel anlaşmalar yapmış ve gemilere baskın düzenleyen sert ve vicdansız bir tüccara dönüşmüştür. San Sebastian Maria’sına baskın düzenledikten sonra, 60 yaşında ölüme mahkum edilmiştir. Ancak Kraliçe tarafından affedilmiştir.

5. Grace O’Malley (1530-1603)

Grace O’Malley, topraklarını hem İngiliz hükümetine hem de düşman İrlanda klanlarına karşı başarıyla savunan İrlandalı denizci kadın liderdir. Babası Umalla klan lideri olan O’Malley, denizcilik eğitimini babasından almış, onun ölümünün ardından erkek kardeşi yerine iktidara geçerek gemileri yönetmiştir.. İlk çocuğunu da bir gemide dünyaya getiren O’Malley, İngilizler İrlanda’yı işgal etmeye başladığında kıyı savunmasını güçlendirmiş ve İrlandalı isyancılara destek vermiştir. Eylül 1594’te Kraliçe I. Elizabeth ile Greenwich Kalesi’nde Latince ateşkesimzalamıştır. Kendisinin İrlanda Kraliçesi olarak tanınması yerine İngiliz kraliçesine teslim olarak aristokrat unvanı almayı reddetmiştir.

6. ve 7. Mary Read (1685-1721) ve Anne Bonny

Mary Read ve Anne Bonny ‘efsanevi’ İngiliz korsan kadınlar olarak anılmaktadır. Mary’ninannesi, ölen eşinin ailesinden para alabilmek için Mary’i erkek çocuk kılığına sokmuştur. Bu duruma alışan Mary erkek çocuk kılığında Britanya Ordusu’na katılmış ve. erkek kılığınagirdiğini bilen Flaman bir askerle evlenmiştir. Mary, kocasının ölümünün ardından Batı Hint Adaları’na doğru yola çıkan bir gemiye binmiştir. Gemiye saldıran korsanlara yeteneklerinikanıtlayan Mary, korsanlara katılmıştır. Mary, daha sonra korsan Calico Jack Rackham’ıngemisine gelmiştir.. Söylentiye göre, Mary, hem Rackham’ın hem Bonny’nin sevgilisi olmuştur. Üç korsan 1720 yılında yakalandığında her iki kadın da hamile oldukları için idamlarıertelenmiştir. Mary hapishanede hastalanarak 1721 yılında ölmüştür. Anne ise zengin babasısayesinde kefaletle serbest bırakılmıştır.

8. Jacquotte Delahaye

Jacquotte Delahaye’nin doğumuna ilişkin bilgi bulunmasa da 1630’lu yıllarda Karayip ülkesiHaiti’de dünyaya gelmiştir. Delahaye’ye ilişkin bilgilerin çoğu 1940’lı yıllarda, yazar Léon Treich’in anlatımlarına dayanmaktadır. Anlatılara göre, Delahaye’nin babası, Britanya Donanması tarafından öldürülmüş, annesi de doğum sırasında hayatını kaybetmiştir. Delahayeyaşamının bir aşamasında korsan bir gruba katılmış, sonra korsan filosunu kumanda etmeyebaşlamıştır. Kızıl saçlarıyla bilinen Delahaye, pek çok tehlikeli durumdan kurtulmasının da etkisiyle ‘Ölüm Kızılından Dönüş’ (Back From The Dead Read) lakabını almıştır.

9. Jeanne Baret (1740-1807)

Fransız botanikçi, gezgin ve deniz yoluyla dünyayı dolaşan ilk kadındır. Fransız kaşif Louis Antoine de Bougainville’in 1766-1769’da La Boudeuse ve Étoile gemileri ile yaptığı botanik keşifgezisinin ekip üyesidir. Ekibe ilk katılımı sevgilisi botanikçi Philibert Commerson’ın asistanıolarak erkek kılığına girmesi ile olmuştur. Kendisine erkek adı Jean Baret adını vermiştir.

10. Zheng Yi Sao (1775-1844)

Ching Shih olarakta bilinen tarihin en geniş korsan filosuna hükmeden Çinli kadın korsandır.Yirmili yaşlarda korsan Zheng Yi ile evlenmiştir. Guangdong halkı tarafından Zheng Yi Sao (“Zheng Yi’nin karısı”) olarak isim almıştır. Kocasının 1807’de ölümünden sonra, Zheng Yi’ninevlatlık oğlu Zhang Bao’nun desteğiyle korsan konfederasyonu kontrolünü ele geçirmiş ve onunlaevlenmiştir. Guangdong Korsan Konfederasyonu’nun gayri resmi komutanı olarak filosunda 400 gemi ve 40.000 ila 60.000 korsan vardır. Gemileri ile Doğu Hindistan Şirketi, Portekizİmparatorluğu ve Büyük Qing güçleriyle deniz savaşları yapmıştır. İtaatsizliğe verdiği ağırcezalarla ün salmış, baskın yapılan köylerdeki kadınların zarar görmemesi için katı kurallaruygulamış ve tecavüzü ölümle cezalandırmıştır.

Zheng Yi Sao, 1810’da Qing yetkililerine teslim olma konusunda pazarlık yapmış ve Zhang Baoile birlikte önemli bir filoyu elinde tutmayı başarmış ve kovuşturmadan kurtulmuştur. Teslim olduğu sırada, 24 gemiye ve 1.400’den fazla korsana komuta etmektedir. Çin imparatorutarafından affedildikten sonra, Ching Shih yeniden evlenmiş ve kumarhane işletmiştir.

11. Anne Jane Thornton (1817-1877)

İrlanda/Donegal’den Anne, 15 yaşındayken Kaptan Alexander Burke’e aşık olmuştu. Kaptanıngemisiyle New York’a yola çıkması sonrası peşinden erkek kılığına girerek okyanusu gemi ilegeçmiştir. Gemi limana ulaştığında sevgilisi kaptanın öldüğünü öğrenmiştir. Tekrar erkek kılığınagirerek, Londra’ya gemilerde aşçılık yaparak geri dönmüştür. Gemilerde Jim Thornton isminikullanmıştır. Londra’da kimliği ortaya çıktığında hikayesi sansasyon yaratmış ve sahnedeoynaması için para teklifleri olmuş ve reddettmiştir. Londra Belediye Başkanı’nın yardımıylaDonegal’e geri dönerek maceralarını yazıya dökmüştür.

Ülkemizin günümüzde sayısı çok artmış olan Cumhuriyet dönemi denizci kadınlarımızdan örnekverecek olursak;

1. Halime Kaptan (Kurtuluş savaşı süreci)

Rıfat Ilgaz’ın tanıştıktan sonra yaşamını romanlaştırdığı Halime Kaptan Cideli Temel Reisin gelinidir. Kurtuluş savaşı nedeniyle köylerde yaşlı, kadın ve çocukların açlık, yoksulluk içinde yaşadığı bir dönemdir. Kocası askerde iken Temel Reis ölür ve yük taşıma, balık avlama teknesini Halim kaptan hepsi 17 yaşından küçük oğlu ve oğlunun arkadaşları ile eve odun taşımak için kullanmaya başlar. Kısa zamanda iyi bir kaptan olur. Türk korsanların eline düşerler ve onlarla birlikte kuzeybatı Karadeniz sahillerinden kaçak tuz, yakıt, erzak kaçakçılığı yapar.Korsanlardan kurtulup İstanbul’dan orduya silah ve mühimmat, köyüne erzak getirmeye devam eder. Kurtuluş savaşı komutasınca teknesi ve asker kaçağı konumuna girmiş oğlu, diğer tayfası ile birlikte kaptan olarak görevlendirilir. Kurtuluş savaşının kahraman kadın kaptanı olmuştur.

2. Sedef Esra Ulutürk

Sedef Esra Ulutürk Dinç, 1972 doğumlu. Kadın olarak kayıt yaptırabildiği İstanbul Üniversitesi Teknik Bilimler Su altı Teknolojisi Bölümü’ne girmiş ve bu bölümün ilk kadın öğrencisi olarak 1993 yılında mezun olmuştur. Gemi kaptanlığı hayali ile kadınların başvurmasının yasal olarak yasak olduğu Türkiye Denizcilik İşletmelerine her ay bıkmadan güverte zamitliği için dilekçe vermiştir. İş yaşamına Fenerbahçe-Kalamış Marina’da liman müdür yardımcısı olarakbaşlamıştır. Daha sonra, Zaman Denizcilik’e ait Odessa – İstanbul arasında çalışan CaptainZaman yolcu gemisinde 3. zabit (4. kaptan ) olarak çalışmıştır. Kamu kurumu olan Türkiye Denizcilik İşletmeleri A.Ş Denizyolları İşletmesi gemilerinde kadın çalışamaz maddesi kaldırılarak ilk kadın güverte zabiti (4. kaptan) olarak çalışmaya başlamıştır.  İlk görev gemisiGökçeada-Çanakkale arasında çalışan Yeşilada Feribotu olmuştur.

Günümüzde kadın kaptan ve denizcilerimizin sayısı hızla artmaktadır. Artık yenileri açılmakta olan denizcilik liseleri, fakülte ve yüksek okullarının hepsinde kız öğrenciler eğitim almaktadır. Gelişen denizcilik sektöründe gemi inşa alanı da dahil olmak üzere çeşitli pozisyon ve mesleki alanda kadın çalışan sayısı artmaktadır.

Alıntılar ve derleme

Nalan Yüksel’in katkılarıyla…